VRYBURGER

geskryf deur Philip Venter  (u kan die boek bekom deur hom te skakel by  083 444 7672)

“Vyf sjielings, miesta Verwey.”

“Vyf sjielings? Dis nogal baie vir elke patroon.”

“Nee, Miesta Jan, vyf sjielings per geweer. Die patrone – hoeveel is daar?”

“Omtrent vyf duisend.”

“Ek sal die patrone van jou hande afhaal vir vyf Engelse pond.”

“En vir die twee honderd en tagtig nuwe Martini-Henri’s vyf sjielings elk? Dit is, laat ek nou mooi dink – omtrent sewentig pond? Plus vyf pond vir die ammunisie?”

Ephraim Epstein trek ‘n stuk papier en ‘n potlood nader. Hy maak vinnig twee sommetjies. Die een wat Jan Verwey behels en die ander een vir wat hy vir die wapens en ammunisie kan kry as hy dit aan die Boere verkoop. Ja, hy kan ‘n mooi winsie maak!

Jan wil homself, soos gewoonlik, vererg vir die Jood, maar draai om en begin uitloop.

“Mister Jan, dis nie ‘n slegte deal nie. Tye is maar taai, veral nou met die oorlog wat dreig…”

Jan draai om en loop terug.

“Oorlog? Watse oorlog?”

“Met die Ingelse. Die klomp Boere is besig om kwaad te word, maar dit weet jy sekerlik?”

“Laat ek nou mooi verstaan, Eph. Jy weet oorlog kom en die Boere wil nuwer gewere hê as die klomp ou voorlaaiers en Monkey-tails? En jy weet dat hulle baie sal betaal vir die Martini’s! Jou ou skelm – ek hoop hulle hang jou op voor die oorlog begin!”

“Biesnies ies biesnies, mister Verwey. Jy weet tog mos.”

‘n Bebaarde man, ‘n ent van hulle af, wat na ‘n nuwe toom staan en kyk, maak ‘n aanmerking sonder om op te kyk.

“Neef, as jy net so honderd tree met die pad af loop, kom jy by Oom Paul se huis. Hy is nie die president nie, maar hy sal wees sodra die oorlog verby is. Gaan praat met hom.”

Die man sit die toom neer en begin uitloop.

“Wat van die toom, mister Joubert?”

“Nee, ek stel nie meer belang nie. En as ek jy is, meneer Epstein, dan pak ek op en verdwyn, voordat die Boere jou regtig ophang. Veral as hulle hoor wat jy vir die man hier gesê het.”

Hy loop die paar tree na Jan toe, steek sy hand uit en haal sy hoed af. Sy donker hare is kort geknip, maar sy baard is lank en grys. Hy het intense donker oë. Die hand wat hy uitsteek is hard van werk en vol eelte.

“My naam is Piet Joubert. Gaan praat met Oom Paul en sê vir hom ek het jou gestuur.”

*

Die laaste paar myl na Pretoria toe was baie onaangenaam. Sie en Sa is bly dat hulle amper daar is, aangesien hulle dan so ‘n paar dae af kan wees en rond kan ringkink, met die geld wat Jan vir hulle sal gee. Hulle dink onophoudelik aan die goedkoop wyn en selfgebroude bier wat te koop is in die dorp, en as hulle gelukkig is van die mampoer en brandewyn. En natuurlik die vroue. Daar is altyd ‘n swetterjoel van hulle beskikbaar vir ‘n man met geld wat in sy sak klingel.

Francesca is baie formeel as sy met Jan moet praat. Sy doen haar deel van die pligte om en by die kamp, maar bly op ‘n afstand. Jan het ‘n paar maal probeer om die lug tussen hulle te suiwer, maar hy maak meer skade as wat hy goed doen. Hy verstaan eenvoudig nie wat hy verkeerd gedoen het nie!

In die dorp gekom, vat sy haar paar karige besittingtjies en loop na tant Ralie se losieshuis, op die hoek van die lang straat, wat mettertyd Kerkstraat genoem sal word en een wat daarmee dwars loop. In die middel van die vinnig-groeiende dorp is ‘n plein wat oopgehou word, vir kerk en nagmaal. Eers wanneer sy in die huis self is, loop sy na die venster toe en kyk uit na waar Jan en sy waens staan voor die negosiewinkel. ‘n Emosie wat wissel tusen hartseer en moedeloosheid, hang rondom haar.

In haar handsakkie is daar presies vier sjielings en sewe pennies. Sy weet, want sy het dit al oor en oor getel die afgelope paar dae.

Tant Ralie is ‘n groot, moederlike vrou in haar middel vyftigs. Sy het ‘n lang rok en voorskoot aan, haar grys hare in ‘n bolla agter haar nek vasgemaak. Sy droog haar hande aan haar voorskoot af as sy die voorkamer binnekom.

“Hallo, Diertjie. My naam is Ralie en jy mag my nooit ‘Tante’ noem nie. Jy kan maar ook jou geldjie bêre, hoor! Jou kamer en etes is vooruit betaal vir ‘n jaar.”

“Hoe nou, Tante – ek bedoel Ralie?”

“Jou naam is Francesca Du Bois, is dit nie?”

“Ja, maar hoe weet jy dit?”

“Die man wat jou kamer betaal het, het vir my gesê ek moet op die uitkyk wees vir jou.”

“‘n Skraal man, met ‘n baard en snor?”

“Ja, Nooi. ‘n Aantreklike man, al is sy neus ‘n bietjie te groot en hy is te ernstig oor alles. Wat is jy van hom? Jy is bietjie jonk om sy vrou te wees, so ‘n niggie dalk?”

“Nee, Tante. Ek is niks van hom nie.”

*

Paul Kruger is ‘n swaar man in sy laat middeljare. Sy baard is welig, maar dit maak ‘n ring rondom sy gesig. Hy dra nie ‘n snor nie, nie wat Jan kan sien nie. In plaas daarvan om binnekant die eenvoudige huis te sit, sit hy op die stoep. Hy staan effens swaar op as Jan naderkom, steek ‘n groot hand uit om hom ‘n stewige handdruk te gee en gaan sit weer.

“Sit, Broer. My naam is Paul Kruger, maar dit weet jy seker.”

“Dagsê, Oom. My naam is Jan Verwey.”

“Ja, ek weet, Jan.”

“Nou hoe, Oom?”

“Jou reputasie het jou al vooruit geloop. Jy is dieselfde Jan Verwey wat saam met die Engelse was by Isandlwana, die Plek van die Klein Handjie en by Rorke’s Drif, aldan nie?”

“Ja, Oom. Maar ek was daar en het hulle gaan waarsku en het saam baklei, maar ek was nie deel van hulle nie.”

“So, jy is nie aan hulle verbind op enige manier nie? Het jy ‘n lojaliteit jeens hulle?”

“Nee, Oom.”

“Dis goed, want ek het nie tyd vir verraaiers nie.”

“Dit sal ek nooit wees nie.”

Paul Kruger kyk vir Jan in stilte aan, sy intense donker oë, met die swaar bakke wat aan die onderkant hang, kyk na hom asof hy sy woorde weeg teenoor dit wat hy sien. Na ‘n minuut en ‘n half praat hy.

“Ja, ek glo jou. Jy weet ek het jou pa en oupa geken?”

“Hoe so, Oom?”

“Jy het jou pa se bou en jou oupa se neus. Julle klomp het mos hierdie groot, behoorlike neuse. Jou oupa was ‘n goeie vegter en het nie een oomblik gehuiwer nie, so hoor ek. Hy het langs ‘n man geveg, wat baie groot was, maar vreemd genoeg het hulle hom ‘KleinCoen’ genoem, ek weet nie waarom nie.”

“Ek weet van hom, Oom. Dit was nie maar net skewe humor nie, hy was kleiner as sy neef, Coenraad du Bois, al was dit nie baie nie.”

Oom Paul sit dieper in die groot stoel, trek saggies aan sy baard en en dink vir ‘n paar oomblikke.

“Nou goed… dit maak sin. Groot Coenraad, wat die baie Xhosa vroue gehad het? Hy het hier in die Noorde van Transvaal ‘n dorpie begin, met al sy vroue en kinders. Jy weet ek was daar, tot so 1867?”

“Nee, Oom, ek het nie geweet nie.”

“Ek het ook die slag van Vegkop meegemaak, maar my ouers het vroeg in 1838 Transvaal toe getrek, so ek was nie by Bloedrivier nie.”

“Ja, Oom. My oupa Flippie was by Bloedrivier en hy het darem heel anderkant uitgekom.”

“Neef Jan, sê my nou waarom is jy vanmiddag hier by my?”

“Oom, die saak staan so. Soos Oom weet, was ek daar by die bakleiery tussen die Engelse en die Zulu’s. Toe alles verby was, het die Engelsman, Chelmsford, vir my al die gewere wat oor was, gegee. Hy wou nie dat die Zulu’s dit vat nie en teen hulle gebruik word nie.”

“En jy het hulle in jou waens?”

“Dis reg, Oom.”

“Watse roers is dit en hoeveel is daar?”

“Martini-Henri’s, Oom. Daar is twee honderd en tagtig van hulle en vyf duisend patrone.”

Oom Paul kry ‘n lagtrek om sy sombere oë.

“En hoeveel wou daardie skelm Jood vir jou gee daarvoor?”

“Vyf sjielings elk en vyf pond vir die ammunisie.”

“Ek hoop jy het hom in sy maai gestuur?”

“Ek het Oom.”

Paul Kruger word ernstig. ‘n Hartseer trek kom oor sy gesig voordat hy praat.

“Neef, die oorlog met die Engelse kom, dis sowaar as wragtag. Ons is nog ‘n jong volkie en ons het al swaar tye gehad, anders kon ek jou gegee het wat die wapens werd is. Nou kan ek nie, maar ek gaan vir jou iets beter gee as wat ou Eph sal. Ek sal jou een pond tien gee vir elke geweer en dertig pond vir die patrone. Ek weet hulle is meer werd as dit, maar dis al wat ek kan.”

“Dis meer as wat ek wil hê, Oom. Ons kan afkom na een pond per geweer toe en vyftien vir die patrone.”

“Nee. My woord is my woord. Een pond tien vir die gewere en dertig vir die patrone. En Jan?”

“Ja, Oom?”

“Jy het saam met die Engelse geveg. So, jy weet wat hulle taktiek is. Natuurlik sal dit anders wees teenoor mense wat dieselfde wapens as hulle het, maar jy sal beter weet hoe hulle gaan werk as daar oorlog is, as meeste van die gewone burgers. Ons kort goeie manne, soos jy. As jy gewillig is om saam met ons te veg wanneer die tyd kom, sal ek dit hoog op die prys stel.”

“Wanneer kom die oorlog, Oom?”

“Jaar, miskien anderhalf jaar van nou af.”

“Ek sal my kant bring Oom. Natuurlik.”

“Nou-goed Jan Verwey. Ek gee jou die rang van veldkornet. Dis amper dieselfde as die Engelse sersante, maar by ons is dit meer ‘n offisier, soos ‘n luitenant. Ek was self een en dis ‘n groot verantwoordelikheid.”

“Ek is geëerd Oom!”

“Nou maar, dan is dit so. Ek sal vir jou twee briewe opstel. Een vir die bank en nog een wat jou kommissie is vir die rang. Is daar nog iets?

Jan huiwer ‘n lang oomblik.

“Ja, Oom. Daar is ‘n meisie…”

Oom Paul bars uit van die lag.

“Ja, daar is altoos ‘n meisie.”

“Oom ek is baie lief vir haar, maar sy is te jonk om my vrou te wees. Sy is daar by Tant Ralie se losieshuis, net straat-af. Ek sal baie bly wees as Oom se vrou of iemand net so af en dan by haar sal inloer en kyk of alles reg is by haar. En miskien, as ek nie kan nie, van my geld vir haar gee, soos sy dit nodig het. En as ek miskien om welke rede ookal, sneuwel of tot sterwe kom, al my geld en waens vir haar laat erf?”

“Ek kan definitief. Maar sê my Jan, hoe oud is sy?”

“Negentien Oom.”

“En jy is?”

“Vyf… amper ses en veertig, Oom. Wat is die datum?”

“Die sestiende van Mei 1879. Jan, hier by ons maak ouderdom nie baie saak nie. Ek is inderdaad ‘n paar jaar ouer as my Gezina en sy kla nie daaroor nie.”