Dr JP Botha

Lees reeks by Met Ryperd en Mauser

ROOIWAL

‘n Paar dae na hierdie onaangename nag aan die begin van April 1902, moes generaal De la Rey na Klerksdorp gaan om saam met ander lede van ons regering  met die Engelse oor vredesvoorwaardes te gaan onderhandel.  Toe hy by ons verbyry, sê ons aan hom: “Generaal, julle moet vrede maak.”

“Moet ek die land vir die Engelse gee?” vra hy.

“ Nooit nie!” roep almal eenparig uit.

Ons het toe ‘n paar dae daar rondgetrek om die Engelse in die war te bring oor waar ons ons bevind.

Op ‘n dag toe ons nog houtgerus teen die saals lê en gesels, hoor ons die fluitjie vir opsaal blaas.  Dit was so naastenby twee-uur in die middag.  “Nou waar nou heen?” het ons vir mekaar gevra.

Gewoonlik word aanvalsplanne, soos deur die offisiere besluit, nie rugbaar gemaak nie weens vrees vir verraad en ook omdat daar nog steeds by ons persone was wat gewoonlik gedurende sulke tye stilletjies van die toneel verdwyn het.  Maar as hulle niks van ‘n voorgenome aanval weet nie, was daar kans vir ons adjudante om sulke halfhartiges se rydiere met ons horsswepe by die linie te hou.

Ons het die hele middag aaneen getrek.  Teen sononder het ons die perde ‘n bietje laat blaas en daarop weer bykans die heelnag deur maar vorentoe gebeur tot kort voor dagbreek, waarop ons toe met die perde se tooms in die arms gehaak, ‘n rukkie lank gelê en rus het.  Die afstand vanwaar ons die vorige middag weg is tot hier op Rooiwal, was seker nie minder as vyftig kilometer nie.

Toe dit lig word het ons weer vertrek en het soos gewoonlik op ‘n lang streep agtermekaar gery, in ‘n laagte wat in die rigting  van Hartsrivier kronkel.

Die son was net op toe ons bo-op ‘n bult aan ons regterkant enkele koppe tevoorskyn sien kom.  Een van die vreemde ruiters ry ons tegemoet en ons stuur ‘n burger in sy rigting. Skielik spring die persoon om, maar ons man was gereed en piets hom uit die saal.  Dit was ‘n swarte.  Ons wis toe dat die Engelse agter die bult moes wees.

Ons word onmiddellik in slagorde opgestel.  Eers moes die karre onder ons uit en die bevel kom toe om man vir man soos ons staan net reg te draai.  So vorm ons toe ‘n lang, reguit aaneengeslote linie, gereed om oor die bult te storm maar onbewus van wat agter die bult vir ons wag en sonder enige kennis van die terrein of van die vyand se getalsterkte aldaar.

Ons Rustenburgse kommando was soos gewoonlik reg in die middel van ons lang linie, onder bevel van kommandante Van Tonder en Potgieter. Ons jaag die bult reg voor ons uit in ‘n reguit lyn. Toe die flanke die Engelse kamp agter die bult kon sien, begin hulle met ‘n stadige boog te swaai.

Die Engelse begin huiwerig op ons te skiet, want hulle kon seker nog nie vasstel of ons werklik Boere was nie.  My maat Johannes Joubert, sê aan my dat sy perd reeds ‘n koeël gekry het.  Ek kyk en sien dat die perd  in sy gang begin verswak en beduie vir hom om terug te gaan.

Onderwyl ons die Engelse kamp vinnig nader, begin ons uit die saal te vuur. ‘n Gedeelte van die burgers op ons regterflank is spoedig by die vyandelike voertuie, waar die Kakies haastig retireer, maar waar ons kommando in die middel reg op die kamp afstorm, loop ons ons vas in ‘n hewige vuurgordyn.  Daar was nou nie meer kans om rond te kyk om te sien wat elders gebeur nie, want ons het so te sê op die sentrum van die kamp gestuit.

Ongelukkig skyn die son – wat toe pas op was – reg in ons gesigte sodat ons nie in staat was om die afstand tussen ons en die vyand sekuur vas te stel nie, maar op ongeveer honderd tree van die kamp af blits die Engelse kanonne en kleingeweervuur meteens so hewig om ons dat die omgewing donker word van die stof.  Vlakvoor ons in ‘n graansorghumland verskuil, lê ‘n Kakievoetgangermag wat toe nog steeds vir ons onsigbaar was.  Ek sien om my heen temidde van die helse lawaai, net manne en perde neertuimel en besef op daardie oomblik dat al uitkoms miskien nog ‘n vinnige aftog kon wees.  Elke man wat nog leef handel op eie houtjie en probeer om so vinnig as moontlik onder die vuurreën uit te kom, dog Vêrplie my perd staan en bewe asof hy aan die grond vasgenael is.

Plotseling kry ek twee koeëls feitlik tegelyk, een deur my linkerarm en die ander deur die linkerkant van my nek, wat my amper van die perd af laat neertuimel.  Ek gryp die teuels in die ander hand en draai die perd om weg te kom, maar hy staan verbouereerd en kyk na die stof van die koeëls wat om ons neerslaan, want so’n bombardement het hy nog nooit belewe nie..  Eindelik kry ek hom aan die stap en al hoe verder ons gaan, verbeter sy pas.  Hierdie paar minute het vir my soos ‘n ewigheid gevoel.  Die koeëls fluit nog aanhoudend deur die lug

Toe word Vêrplie uit sy hipnotiese toestand wakker en slaan ysterklou in die grond so vinnig as wat sy bene kom kon dra.  Toe ons uiteindelik onder die stortbui van bomme en koeëls uit is, sien ek ons ambulans op ‘n afstand ry en was van plan om eers my wonde te laat verbind.  Ek hou stil en draai die perd om, om te sien wat agter ons aangaan en merk dat die vyand reeds besig was om met hul groot berede afdeling probeer om ons in te haal.  Ek sien toe van my plan af en ry verder.  Om my heen vlug vreemde burgers verby en ek kon geensins uitmaak wat van ons kommando geword het nie.  Ek peil maar langs die Hartsrivier af tussen vreemdelinge.

Later ry ek Johannes Joubert raak.  Hy ry toe bloots op ‘n handperd wat ‘n onbekende burger aan hom gegee het.  Nog ‘n entjie verder kry ons ‘n ander bekende, Corneels Cronjé op sy muil.  Ons drie vlug toe maar al verder langs die Hartsrivier af.  Ons artillerie gaan ook dieselfde koers.  Kort-kort gee een van die kanonne se muile in, waarop die stuk grofgeskut in die vyand wat ons agtervolg, se hande val.  So hou dit aan tot daar naderhand nog net een kanon oor was.

My maats was bang dat die Engelse ons sou inhaal, want die kanonne waaragter hulle aan was, was maar kort agter ons.  Ek het my perd egter kort-kort ingehou om op ‘n stap te ry.  Dit het gladnie in hul smaak geval nie.  Maar as ervare ruiter het ek goed geweet hoe om my perd se kragte die voordeligste te gebruik.  Jy moet ente vinnig jaag, maar gereeld die dier ‘n kans gee om al stappende te blaas.

Wanneer my twee maats beweer dat die Engelse al feitlik op ons is, hou ek stil en draai my perd om om te sien waar hulle werklik is, want ek kon nie meer oor my skouer loer nie omdat my nek en skouer reeds baie styf en pynlik was.  Indien die vyand dan gevaarlik naby was, jaag ons weer so’n entjie onder hulle uit.  Ek voel na ‘n ruk maar kragteloos en swak, maar kry gelukkig naderhand by ‘n huis van ‘n vrou ‘n bietje koffie en voel toe gou-gou heelwat beter

Die Kakies haal uiteindelik ons laaste kanon in en ek trek Vêrplie in op ‘n stappie.  My maats wou angstig weet waarom ek dit doen, want hulle was bang dat ons nou die vyand se volgende mikpunt sou wees, maar ek verseker hulle dat die Engelse niks meer as die kanonne wou hê nie en dat hulle nou sou omdraai.  Dit gebeur toe ook, want ons kom veilig, met muil en al, al stappende uit.  Vlak by die laaste kanon is Piet Wolmarans, my vader se buurman destyds, op ‘n goeie perd gevang omdat hy nie geweet het hoe om die beste uit sy rydier te haal nie.

Ons ry oor die volgende bult waar ons water aantref en laat ons perde drink terwyl ek die bloed van my afwas en my maats my wonde so goed as moontlik verbind.  Daarop draai ons aan die anderkant van die Hartsrivier langs terug.  Dit was reeds vieruur die middag en ons en ons perde was uiters moeg en honger, want ons het vier-en-twintig uur vantevore laas iets te ete gehad.

Naderhand loop ons die kommando van generaal Kemp raak, pas nadat hulle weer opgesaal het om verder te gaan.  Ons trek saam met hulle.  Omstreeks middernag hou ons eers weer stil en haak die teuels in die arm terwyl ons sommer voor die perde lê en rus.  Die son was skaars uit toe trek ons weer en kom elfuur by kommandant Van Tonder en die orige deel van die kommando’tjie uit waar hulle by ‘n soutpan staan.

Van Tonder se verlies aan gesneuweldes, gewondes en gevangenes was daardie dag op Rooiwal ongeveer ‘n sestig man.  Altesaam was ons kommando’s se verlies daar iets oor die veertig gesneuweldes  en meer as honderd gewond.  Hoeveel gevang is weet ek nie.  Ek is vandag nog oortuig daarvan dat daardie verlies aan dapper manne gladnie nodig was nie, want hulle het nie in selfverdediging geval nie.  Op ‘n tydstip toe onderhandelinge oor vrede alreeds aan die gang was, is ons aangesê om hierdie groot Engelse troepemag, wat stil gelê het en ons nie gemolesteer het nie, te gaan aanval.

Ek sien toe dat Vêrplie begin kruppel loop en ontdek dat hy ook ‘n koeël in die agterbeen tussen die sening en die been deur het.  Daarop ontdek ek nog twee ander skadelose koeëlgate in my hemp en besef toe eers werklik hoe amper ek ook op die slagveld agtergebly het.  Dokter Van der Merwe was nog steeds met ons ambulans op die slagveld met die begrafnis van ons gesneuweldes behulpsaam.  Eers twee dae later is ons klompie gewondes verpleeg.

Intussen het ons hier naby die soutpan in ‘n leë huis gelê, terwyl Koos Opperman en ‘n ander burger vir ons moes sorg.  Daardie nag voel ek hoe ‘n Kakieluis my aanhoudend tussen die skouers byt.  Die naaste wat ek aan hom kon kom, was om met my swepie se stok êrens in sy nabyheid te tik, want my arm en my nek was só styf dat ek hom onmoontlik kon bykom.  Dan hou die ellendige ding so effens op, maar netnou begin hy weer totdat ek naderhand verplig was om na Koos Opperman te roep.  Onderwyl hy besig is om my uit my verleentheid te help, brom hy:  “Is jy dan te ellendig om ‘n ou luisie te vang?” Ek moes dit maar erken!

Ons was gedurig op ons hoede teen hierdie lastige plaag waarvoor die vyand verantwoordelik was.  Hulle het dit met hul skepe van oorsee af saamgebring.  Ons kon nie waag om op ‘n plek af te saal waar pas tevore ‘n Kakiekamp gestaan het nie.  Die ou Tommies het nie moeite gedoen om die goed dood te maak nie.  Hulle het gewoonlik een vir een daarvan uit die voue en nate van hul klere gesit en uitsoek en hulle nog steeds lewendig weer in die gras weggesmyt!  Wanneer ons klere met die plaag besmet geraak het, het ons dit doodeenvoudig in kookwater gesteek.  Dit gebeur toe mos dat ‘n burger van generaal Celliers wat ‘n netjies pak velklere gehad het, op ‘n goeie dag sy velbroek ook gekook het, waarna die kledingstuk vir hom gans te knap was om aan te kry, met die gevolg dat hy ‘n paar dae sonder broek moes rondry voordat hy weer een by die Kakies afgeneem het!

Koos Opperman wou as betaling vir sy versorging van ons gewondes van elk van ons ‘n handvol okkerneute en ‘n klomp droë vye hê wat ons na die vrede aan hom moes gee, want hy was glo besonder lief daarvoor.  Na die Oorlog was hierdie lekkernye egter doodskaars en ou Koos het nooit sy beloning gekry nie.